Vĩnh biệt Kiến trúc sư Nguyễn Trực Luyện

24/05/2021 bởi adm@adm

KTS Nguyễn Trực Luyện, nguyên Thư ký Hội KTS Việt Nam khóa III, khóa IV; Chủ tịch Hội khóa V, khóa VI đã qua đời vào ngày ngày 21/5/2021 (ngày 10 tháng 4 năm Tân Sửu), hưởng thọ 86 tuổi.

Nói đến KTS Nguyễn Trực Luyện, GS.TS.KTS Hoàng Đạo Kính đã nói rằng “Đó là một kiến trúc sư đứng đắn, ngay thẳng, mẫu mực, đặc biệt luôn có tinh thần phản biện sắc sảo và đầy trách nhiệm trong lĩnh vực chuyên môn”. Đối với các đồng nghiệp, KTS Nguyễn Trực Luyện luôn là bậc đàn anh thân tín, mà họ rất mực kính trọng. Cuộc đời của KTS Nguyễn Trực Luyện, ở trong một góc nhìn nào đó, có thể miêu tả bằng cụm từ “bình yên trong giông bão”. Sự ra đi của ông là tổn thất lớn đối với giới kiến trúc sư Việt Nam. Kính hương ông – một nghệ sĩ, một nhà quản lý, một nho sĩ, một chiến binh.

Xin được trích Bài đăng trên Tạp chí Kiến trúc số 04-2018 ” KTS Nguyễn Trực Luyện: “Tôi đã chọn Nghiệp Kiến trúc để được là chính mình! ”

Không tình cờ tìm đến với nghề kiến trúc, KTS Nguyễn Trực Luyện đã chọn lấy Nghiệp cho mình với tất cả tình yêu và sự say mê. Đó hẳn phải là một hành trình dài và đầy thử thách. Vậy mà khi được hỏi, KTS Nguyễn Trực Luyện chỉ trầm tư và nói thật đơn giản: “Ngẫm lại mới thấy kiến trúc là một nghề khó, nếu không có lòng đam mê sẽ khó mà vươn lên được!”.

Là con nhà nòi (cha ông là KTS Nguyễn Cao Luyện, một trong những KTS tiêu biểu thuộc thế hệ KTS thứ nhất của trường Mỹ thuật Đông Dương), nhưng ít ai ngờ rằng chặng đường đến với nghề kiến trúc của KTS Nguyễn Trực Luyện lại lắm gian nan, phải kiên định lắm ông mới được làm công việc thiết kế mà ông yêu thích.

Thủ tướng Nguyễn Xuân Phúc cùng Chủ tịch Hội KTS Việt Nam Nguyễn Tấn Vạn trao Kỷ niệm chương Vì Sự Nghiệp Kiến trúc và Bằng cống hiến cho gia đình KTS Nguyễn Trực Luyện – Gia đình có ba thế hệ là KTS

Sinh năm 1935, tại Hà Nội, ngày toàn quốc kháng chiến, cậu bé Trực Luyện theo cha mẹ về tản cư ở Phúc Yên. Lúc bấy giờ, chính phủ đã rất quan tâm đến việc kiến trúc, xây dựng, tập hợp các KTS, lập ra các phòng kiến trúc, mở những lớp dạy nghề. Những bản vẽ thời kỳ đầu được tạo ra và in ở đây. Có lẽ, niềm yêu thích nghề kiến trúc đã được ươm mầm từ đó, chú bé Trực Luyện theo giúp các bậc cha chú, đầu tiên là vẽ bằng mực tím đặc trên giấy, in trên đất sét, sau đó nhân bản ra, rồi dần tiến bộ hơn, được in litô trên đá cẩm thạch. Thời gian này, Đoàn Kiến trúc sư đã được thành lập nhưng chưa có hoạt động gì nhiều.

Cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt làm việc với Hội đồng tư vấn Kiến trúc – Quy hoạch do KTS Nguyễn Trực Luyện làm Chủ tịch

Do Pháp đánh chiếm nên gia đình phải chuyển lên Yên Bình (lúc bấy giờ thuộc Tuyên Quang), tại đây, lần đầu tiên được đi học lớp 7 ở trường phổ thông Tân Trào, tuy xa nhà nhưng cậu bé Trực Luyện rất phấn khởi, mê học và học giỏi, được bầu là Chiến sĩ học tập và được đặc cách vào học lớp 8. Đang học dở thì cậu bé được huy động vào Ban vận tải tiền phương, phục vụ vận chuyển lương thực, đạn dược cho chiến dịch Điện Biên Phủ. Chiến thắng Điện Biên vang dội, rồi Giải phóng Thủ đô, gia đình về lại Hà Nội và Trực Luyện tiếp tục đi học lớp 9, mới học được 1 học kỳ thì có quyết định đi học về phát động lực ở Liên Xô. KTS Nguyễn Trực Luyện nhớ lại: “Lúc đó tôi chẳng hiểu học phát động lực là gì, nhưng được đi học ở Liên Xô thì thích lắm, phấn khởi ra mặt luôn”.

Cuối năm 1955, anh thanh niên Trực Luyện lên đường sang Liên Xô học tiếng Nga, học thêm văn hoá rồi học chuyên môn tại trường trung cấp về phát động lực ở TP Leningrat. Học kỳ 1 lạ lẫm cũng qua đi, học kỳ sau bắt đầu quen hơn, anh có thời gian đi thăm thú những công trình kiến trúc tuyệt vời ở Leningrat và niềm say mê với kiến trúc bắt đầu thức dậy, anh viết thư cho cha chia sẻ những cảm xúc mới lạ này và được khuyên viết đơn xin đi học Kiến trúc ở Matxcova. Lúc đó chuyện chuyển trường, chuyển ngành đâu có dễ dàng, mỗi tuần anh viết một lá đơn gửi lên Đại sứ quán, ròng rã 2 năm trời, cho đến năm 1957, anh mới được sắp xếp học lên ĐH, ngành Kiến trúc ở Matxcova, lúc đó, Việt Nam có 5 người theo học ở đây, đó là các KTS: Huỳnh Lẫm, Trịnh Nhưng, Nguyễn Duy Quỳnh, Võ Thuộc và Nguyễn Trực Luyện.

Khỏi phải nói Nguyễn Trực Luyện đã mừng như thế nào, anh đã say mê với từng bài học, từng đồ án. Và, lúc bấy giờ, những du học sinh Việt Nam và cả những SV học ngành kiến trúc Liên Xô đã rất ngưỡng mộ và tự hào có một bạn học có đồ án tốt nghiệp xuất sắc được trưng bày ở đại lộ Gorki – Matxcova với những nét vẽ sắc sảo hiếm có.

 

Hội đồng tư vấn kiến trúc – Quy hoạch của Thủ tướng Chính phủ

Năm 1963, tốt nghiệp Bằng đỏ, được Nhà trường gửi thư đề nghị chuyển tiếp Nghiên cứu sinh, nhưng anh thanh niên Nguyễn Trực Luyện nóng lòng muốn về nước để làm nghề, chẳng ngờ lúc đó trong nước đang dấy lên phong trào chống xét lại. Do vừa từ “ổ” xét lại (Liên Xô) về nên anh được sắp xếp về Uỷ ban Kiến thiết cơ bản nhà nước, hàng tuần được triệu tập lên nghe nói chuyện thời sự ở phủ Thủ tướng. KTS Nguyễn Trực Luyện kể rằng đây là khoảng thời gian khó khăn nhất đối với mình: “Hàng ngày tôi được phân công dịch lại bản Tiêu chuẩn Thiết kế của Liên Xô sang tiếng Việt, nhàm chán vô cùng. Trong khi những người bạn tôi được làm công việc thiết kế, còn thì tôi rất thèm được làm nghề”.

Cứ thế, mãi cho đến cuối năm 1965, khi KTS Đặng Việt Nga, con gái Tổng Bí thư Trường Chinh, học ở Liên Xô về, nói chuyện với cha mình về những người bạn học kiến trúc. Ông Trường Chinh rất quan tâm, mới hỏi KTS Nguyễn Cao Luyện và biết được nguyện vọng được làm nghề của Trực Luyện. Ông trao đổi với ông Phạm Văn Đồng và sắp xếp chuyển Nguyễn Trực Luyện về Bộ Kiến trúc (ngày nay là Bộ Xây dựng). Cũng vì việc này mà ông Trực Luyện bị kiểm điểm, kỷ luật kéo dài thời gian thực tập. Sau khi về Bộ Kiến trúc, ông còn phải đi lao động 6 tháng tại xưởng gỗ Bạch Đằng. Kể về giai đoạn này, KTS Nguyễn Trực Luyện chia sẻ: “Không khí lúc đó rất căng thẳng, nhiều người trách tôi rằng đi học nước ngoài rồi mà còn kén cá chọn canh, chọn việc nọ việc kia… Nhưng tôi chỉ biết rằng mình phải cố gắng để được là chính mình. Và tôi chỉ là chính mình khi được làm công việc sáng tác, được làm chuyên môn, làm nghề kiến trúc mà tôi đã chọn!”

Như “cá gặp nước”, chỉ đến khi được chuyển về Viện Thiết kế nhà ở và công trình công cộng – Bộ Kiến trúc, việc làm nghề của KTS Nguyễn Trực Luyện mới thực sự bắt đầu.

Đối với KTS Nguyễn Trực Luyện, kiến trúc luôn là một nghề đặc biệt. Đặc biệt vì bên cạnh tính kỹ thuật thì KTS luôn phải có tính sáng tạo, phải biết kết hợp trí tưởng tượng phong phú và khả năng diễn tả điều đó bằng những giải pháp mới, giải quyết cho được những bài toán kiến trúc hóc búa. Đó cũng là bài học của ông những ngày đầu làm nghề – Được giao việc thiết kế cải tạo Khách sạn Dân Chủ (góc phố Tràng Tiền – Nguyễn Khắc Cần ngày nay), lúc đó nguyên vật liệu không có, trang thiết bị nội thất lại càng không. Rất khó, nhưng được ở trong môi trường làm nghề, ông say mê cùng các đồng nghiệp tìm tòi các giải pháp cho không gian này: Thay đổi kết cấu, làm trần treo bằng tấm phoi bào ép, việc chưa từng có lúc bấy giờ. Khách sạn thì phải có đèn trang trí, thời đấy thì lấy đâu ra? – Gần khách sạn Dân Chủ có một cửa hàng bán thiết bị phòng thí nghiệm, ông tìm ra cách mua bình thí nghiệm, lấy sợi nhựa trong hoặc màu xanh quấn xung quanh để làm chóa đèn, dùng cát vàng mài xước kính thành thuỷ tinh mờ để làm đèn trang trí… Chỉ với những phương pháp thủ công, thô sơ như thế mà khách sạn Dân Chủ đã thành hình, ghi dấu một điểm nhấn ngay tuyến phố chính của Thủ đô.

KTS Nguyễn Trực Luyện kể: “Nhóm thiết kế lúc bấy giờ có chị Đặng Việt Nga, tôi và vài người nữa, chuyển về Xưởng Thiết kế 1, làm việc rất hăng, tham gia rất nhiều công trình như: Thiết kế Khách sạn Thái Nguyên, xây bể bơi ở đầu phố Lê Hồng Phong, cải tạo CLB Quốc tế,, thiết kế Khu Ngoại giao đoàn (Vạn Phúc – Ba Đình)… Tôi còn nhớ sau đó tôi cùng với KS Nguyễn Đức Thảo thiết kế xây dựng Tháp Vô tuyến truyền hình trên đỉnh Tam Đảo. Vật liệu không có, vận chuyển khó khăn, chúng tôi đã phải lấy ống dẫn dầu nối lại với nhau, xây một cột trụ chính giữa, kết hợp với dây căng tạo thành tháp phục vụ kỹ thuật truyền hình. Đến giờ, tháp này đã dừng hoạt động nhưng vẫn còn trên đỉnh Tam Đảo.”

Vượt qua khó khăn của những ngày đất nước hồi phục sau chiến tranh, cứ bền bỉ như thế, cứ mầy mò nghiên cứu và sáng tạo như thế, ông đóng góp sức mình cho những công trình quan trọng như: Bảo tàng Hồ Chí Minh, tôn tạo nghĩa trang A1 Điện Biên Phủ, tôn tạo nghĩa trang Hàng Dương – Côn Đảo, xây Đền thờ Bác Hồ trên đỉnh Ba Vì…. Quyết đoán nhưng bền bỉ, nhẹ nhàng nhưng dứt khoát, cũng như ông, những công trình ấy đều có tiếng nói riêng theo xu hướng kiến trúc nhiệt đới, thân thiện với thiên nhiên và giàu tính nhân văn.

Đại hội Hội KTS Việt Nam lần thứ III họp tại Hà Nội năm 1983 được coi là dấu mốc quan trọng – Đây là Đại hội thống nhất KTS hai miền Nam – Bắc, hội tụ KTS trên toàn quốc dưới một mái nhà chung. Đại hội cũng có tính chuyển giao thế hệ, từ các KTS lão thành thuộc thế hệ thứ nhất (các KTS: Hoàng Như Tiếp, Trần Hữu Tiềm, Nguyễn Cao Luyện, Tạ Mỹ Duật, Ngô Huy Quỳnh…) cho các KTS thế hệ thứ hai. Dù không được tham gia đại hội (vì đang ở Liên Xô cùng nhóm chuyên gia bạn thiết kế Bảo tàng Hồ Chí Minh), KTS Nguyễn Trực Luyện được bầu làm Tổng Thư ký (Ban Thư ký gồm 11 người), KTS Huỳnh Tấn Phát giữ vai trò Chủ tịch. Đại hội kỳ này cũng thống nhất việc đổi tên Đoàn KTS Việt Nam thành Hội KTS Việt Nam, hoạt động trong “đại gia đình” Hội Liên hiệp Văn học – Nghệ thuật Việt Nam

Sau kỳ Đại hội này, KTS Nguyễn Trực Luyện quyết định chuyên tâm làm công tác Hội, cũng có nhiều người khuyên can ông, khi đó tiếng nói của Hội còn chưa mạnh mẽ, trụ sở Hội còn nghèo nàn, cơ sở vật chất lụp xụp, ở chen với nhà dân… KTS Nguyễn Trực Luyện mời Bộ trưởng Bộ Xây dựng, lúc đó là ông Ngô Xuân Lộc đến thăm và làm việc với Hội, sau đó, Bộ Xây dựng đã hỗ trợ để sửa sang trụ sở Hội khang trang hơn. Hoạt động Hội đã được đổi mới với những hướng đi thực sự mới mẻ, tác động tích cực đến tinh thần cũng như cuộc sống của đông đảo anh chị em KTS, trong đó nổi bật là:

  • Xuất bản Tạp chí Kiến trúc (đầu tiên là 1 quý/1 số, sau 2 tháng/số rồi 1 tháng/ 1 số như bây giờ, từ khổ A4 đến khổ vuông…) và Tạp chí Kiến trúc – Nhà đẹp – Đó là một bước tiến dài của “cơ quan ngôn luận của Hội KTS Việt Nam”;
  • Thành lập Xưởng kiến trúc đầu tiên, tập hợp anh em KTS, tạo điều kiện cho anh chị em KTS làm nghề và cải thiện đời sống;
  • Động viên, khuyến khích giới nghề bằng cách lập Hội đồng Kiến trúc các cấp, tổ chức Giải thưởng Kiến trúc Quốc gia 2 năm/lần; tổ chức Giải thưởng Loa thành dành cho đồ án tốt nghiệp KTS xuất sắc hàng năm; tổ chức Liên hoan SV Kiến trúc toàn quốc 2 năm/lần…

Gắn bó với công tác Hội hơn 20 năm với vai trò Tổng Thư ký (nhiệm kỳ III, IV), Chủ tịch Hội KTS Việt Nam (nhiệm kỳ V, VI), với chủ trương tăng cường tiếng nói phản biện của giới kiến trúc, KTS Nguyễn Trực Luyện làm Đại biểu Quốc hội các khoá VII, VIII; Chủ tịch Hội đồng tư vấn kiến trúc của cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt. Trong thời gian này, ông đã cùng với giới KTS lên tiếng mạnh mẽ, tác động không nhỏ tới dư luận xã hội với những công trình: Tòa nhà Khách sạn Hà Nội Vàng, Hàm Cá mập, Trụ sở Bộ Tài chính… KTS Nguyễn Trực Luyện tâm sự: “Tôi nhớ mãi hôm chia tay với Hội đồng tư vấn kiến trúc khi kết thúc nhiệm kỳ, cố Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã nói: “Chính phủ còn có nhiệm kỳ, Thủ tướng sẽ thay đổi nhưng kiến trúc thì còn mãi, công việc của các anh vẫn còn tiếp tục”. Đó cũng chính là vai trò và trách nhiệm của giới KTS: Tư vấn và phản biện xã hội. Trước thực tế làm nghề trong thời kỳ hội nhập, hơn bao giờ hết, Hội KTS Việt Nam – Mái nhà chung của giới nghề, cần tiếp tục chủ động hơn nữa trước những vấn đề xã hội, đổi mới hoạt động, đặt Hội trong chuỗi logic phát triển của nghề kiến trúc: Tạo điều kiện để KTS hành nghề thuận lợi hơn, sáng tác nhiều công trình tốt hơn, thay đổi từng bước diện mạo kiến trúc nước nhà. Và từ đó, vai trò của Hội KTS Việt Nam tác động đến xã hội cũng mạnh hơn, hiệu quả hơn…”

Gặp mặt Hội đồng biên tập của Tạp Chí Kiến Trúc 2018

Nhiều năm làm nghề, gắn bó với công tác hội, KTS Nguyễn Trực Luyện luôn tâm niệm: Kiến trúc là vì con người. Nhận sự chuyển giao từ các thế hệ cha anh, đến lượt mình, cũng bền bỉ như việc làm nghề, ông vừa khuyến khích, động viên các anh em trẻ sáng tác, vừa nuôi dưỡng, truyền lửa nhiệt tình và say mê. Trong Thư tiến cử nhân tài gửi Thủ tướng Chính phủ năm 2001, ông viết: “…Tôi hiểu rằng nguyên nhân cơ bản dẫn tới tình trạng bất ổn và bất trắc trong các hoạt động kiến trúc và quy hoạch đô thị trước hết là nằm ở yếu tố con người…”. Ông đã tiến cử các nhân tài – KTS cho những vị trí phụ trách chuyên ngành kiến trúc – quy hoạch thuộc Văn phòng Chính phủ và Bộ Xây dựng, trong đó, ông đề xuất KTS Hoàng Thúc Hào vào vị trí Vụ trưởng Vụ Quản lý Kiến trúc và quy hoạch (Bộ Xây dựng). Năm đó, KTS Hoàng Thúc Hào vừa tròn 29 tuổi.

Bây giờ, khi KTS Nguyễn Trực Luyện đã nghỉ hưu, ông vẫn dành thời gian chia sẻ, chuyện trò với các KTS trẻ, cho họ những lời khuyên về chuyện nghề, chuyện đời bằng sự chu đáo và tận tâm hiếm có. Khi được hỏi, ông chỉ cười hiền: “Tôi đã chọn nghề kiến trúc. Và tôi làm việc hết mình với nó – Để được là chính tôi.”

Có lẽ “để được là chính mình” là một phần thưởng xứng đáng với KTS Nguyễn Trực Luyện, người đã coi Kiến trúc là lẽ sống với tất cả tình yêu và sự say mê.

Viện Kiến trúc.